5 سال پس از اختراع و رواج دستگاه سینماتوگراف در اروپا توسط برادران لومیر، مظفرالدین شاه در سفر به فرانسه و با کمک عکاس درباری که همراه او بود با این دستگاه و دنیای شگفت انگیزی که در آن وجود داشت آشنا شد. در این سفر قرار گذاشتند تا این دستگاه وارد ایران شود. اکنون 124 سال از آن روز می گذرد و سینمای ایران در این بیش از یک قرن فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته است.
«دختر لر» اولین فیلم ناطق اکران شده در ایران است.
در ابتدای راه ورود دستگاه سینماتوگراف به ایران آغاز تحولات عظیمی بود. زمزمه های انقلاب مشروطیت در حال شکل گیری بود و این دستگاه کوچک، بسیاری از مردم را به جهان پیوند داد. اما تا 30 سال بعد از معرفی این دستگاه هیچکس به فکر ساخت فیلم در ایران نبود. «ابی و رابی» اولین فیلم صامت ایرانی ساخته آوانس اوهانیانس است که در سال 1309 اکران شد.
شاید بتوان این فیلم را مولود اصلی سینما در ایران دانست. اوهانیان در همان سال اولین مدرسه هنری را در ایران افتتاح کرد. اردشیر ایرانی 3 سال پس از آن اولین فیلم ناطق را به نام «دختر لر» ساخت و این آغاز راه فیلمسازی حرفه ای در ایران بود.
دهه سی بستر ظهور کارگردانی نابغه مانند ساموئل خاچیکیان است.
سالهای اولیه سینما در ایران فیلمسازی در ایران پس از سال 1314 دچار رکود شد و از سال 1318 تا 1324 به دلیل شروع جنگ جهانی دوم دیگر هیچکس در ایران فیلم نساخته و باز بازیگران روی تئاتر متمرکز شدند. اما پس از جنگ و به ویژه در اوایل دهه 30، فیلمسازی در ایران رونق گرفت و کارگردانانی چون اسماعیل کوشان، ساموئل خاچیکیان، هوشنگ کاووسی و فرخ غفاری مشغول ساخت و اکران فیلم بودند. در فاصله سال های 1331 تا 1347، 495 فیلم در ایران ساخته شد. فیلم هایی که بیشترشان در ژانرهای مختلف اجتماعی، ملودرام و پلیسی بودند.
مسعود کیمیایی یکی از پیشگامان موج نو سینمای ایران است.
از فیلم فارسی تا موجنو از اواسط دهه 40 و شاید بخصوص با ساخت فیلم گنج قارون دوره ای در سینمای ایران آغاز شد که به آن فیلم فارسی می گفتند. فیلم‌هایی که بیشتر با همین فرمول ساخته می‌شدند و در آن عناصر ثابتی مثل عشق، دعوای خیابانی و رقص و آواز وجود داشت.
در این مدت بسیاری از بازیگران مخالف این جریان و فحشا در سینما بودند و اعتراض کردند. در اواسط این سال ها دانشجویانی که در خارج از کشور تحصیل کرده بودند و جریان روشنفکری وارد سینمای ایران شدند و موج جدیدی شکل گرفت. در این جریان کارگردانانی چون بهرام بیضایی، ناصر تقوایی، داریوش مهرجویی و مسعود کیمیایی با خلق آثار متفاوت برخاسته از اتفاقات اجتماعی جامعه مسیر جدیدی را در سینمای ایران رقم زدند. مسیری که حاصل آن خلق آثاری چون «گاو» و «آهو» بود.
در دهه 60 فیلمسازانی مانند ابراهیم حاتمی کیا ظهور کردند.
سینما در انقلاب و جنگ سالهای ابتدایی پیروزی انقلاب سالهای سرگردان فیلمسازان بود، روشنفکران اجازه فیلمسازی نداشتند یا اگر فیلم می ساختند اجازه اکران نداشتند. با شروع جنگ بیشتر آثار سینمایی به سمت تجلیل از قهرمانان انقلاب و سینمای دفاع مقدس رفت. اگرچه فضای فرهنگی تا پایان دهه 60 بسته بود اما در این دوره فیلمسازان جوانی وارد عرصه فیلمسازی شدند که بعدها به بزرگان سینمای ایران تبدیل شدند. ابراهیم حاتمی کیا، کمال تبریزی، رسول صدر عاملی، رخشان بنی اعتماد، مجید مجیدی و… حاصل این دوران هستند.
عباس کیارسیتمی راه سینمای ایران را به بازار و جشنواره های جهانی باز کرد.
ورود سینمای ایران به جهان از اوایل دهه 50 سینمای ایران نمایندگانی را به جشنواره های جهانی فرستاد اما در واقع از دهه 70 و پس از ورود کشور به فضای باز فرهنگی پس از جنگ بود که سینمای ایران در جهان شناخته شد. کارگردانانی چون عباس کیارستمی با آثار واقعی که روایتگر زندگی عادی بودند، توجه جشنواره های جهانی را به سمت ایران معطوف کردند. از ابتدای دهه 70 تا پایان این دهه گشایش های زیادی در عرصه فرهنگ ایجاد شد و سینما رونق جدیدی گرفت.
در دهه هفتاد با خلق آثاری چون «شور عشق» موج دختر و پسر به راه افتاد.
بازگشت عشق به سینما یکی از اتفاقات مهم سینمای ایران بازگشت روابط عاشقانه به سینمای ایران بود. خطوط قرمزی که در دهه 60 تا اواسط دهه 70 در سینما ایجاد شد، کم کم رنگ باخت و نقش زنان و داستان های عاشقانه و ملودرام پررنگ تر شد. جوانان نیز در سینمای داخلی شانس بیشتری پیدا کردند و نسل جدیدی از بازیگران جوان وارد عرصه سینما شدند.
«جدایی نادر از سیمین» اولین اسکار را برای سینمای ایران به ارمغان آورد.
روزهای پر فراز و نشیب از اواخر دهه 80 رویکرد دولت به سینما تغییر کرد. خانه سینما تعطیل شد، آثار بیشتری پلمب شدند و بازیگران و کارگردانان شرایط سختی را پشت سر گذاشتند.
با وجود همه محدودیت‌ها، کارگردانان همچنان به فیلمسازی ادامه دادند و آثار بیشتری از سینمای ایران به جشنواره‌های خارجی راه یافت. با ورود به دهه 90 و تغییر دولت، سینما دوباره احیا شد. این دهه یکی از پرحادثه ترین سال های سینمای ایران بود. از دریافت اولین جایزه اسکار برای فیلم «جدایی نادر از سیمین» تا صف های طولانی و فروش نجومی فیلم ها. اما روزهای خوب سینما در پایان این دهه به رکودی بی سابقه رسید. شیوع بیماری کرونا و اتفاقات سیاسی سینمای ایران را متضرر و لاغر کرد.
«فسیل» عنوان پرفروش ترین فیلم تاریخ سینمای ایران را به خود اختصاص داده است.
این روزها مشکلات اقتصادی و گرانی بلیت سینماها از اواخر دهه 90 عملا سینما را از سبد فرهنگی بخش بزرگی از جامعه ایران خارج کرد. کرونا باعث شد تا بخش بزرگی از سینماگران به سمت شبکه خانگی بروند و سیاست‌های دولت‌ها در چند سال اخیر دوباره بحران‌های جدیدی را بر سینمای ایران تحمیل کرد. این روزها سینمای ایران دچار دودستگی شده است.
سینمای تجاری و آثاری که در ساختار با سیاست‌های فرهنگی حاکم سازگار است و می‌تواند به اکران برسد و سینمای زیرزمینی که در حال تولید آثار سینمایی اجتماعی است. اما شاید وضعیت سینمای امروز بهتر از دو سه سال پیش باشد و در صد و بیست و چهارمین زادروز سینما کمی امید به روزهای آینده بود. در این روزها فیلم های کمدی «فسیل» و «هتل» با شکستن رکورد فروش تاریخ سینمای پس از انقلاب توانستند مخاطبان زیادی را به سالن های سینما بکشانند.