وقتی با مردم صحبت می کنی، عده ای اهل اندیشه و کتاب پایبندی خود را به ادبیات سرزمینشان نشان می دهند. آنها با احتیاط صحبت می کنند و احترام به هویت آنها در کلام آنها غالب است. اما این روزها استفاده از لغات انگلیسی و حتی عبارات عجیب و غریب محاوره ای برای گروهی به نشانه همذات پنداری تبدیل شده است.
در بررسی مشکلات ادبیات محاوره ای با محمدرضا اصلانی نویسنده و پژوهشگر دکتری زبان شناسی گفت و گو کرده ایم.
خبر فوری: آیا با پدیده فاصله گرفتن زبان محاوره از ادبیات فارسی و آنچه در کتاب ها آمده است مواجه هستیم؟
اصلانی: زبان محاوره بخشی جدایی ناپذیر از بدنه کلی زبان است و برخی از بزرگان به خوبی از آن در نوشته های خود استفاده کرده اند. یک داستان نویس تمام عیار باید از قدرت پنهانی که در زبان محاوره وجود دارد آگاه باشد و در ظرافت های نحوی و واژگانی آن مهارت داشته باشد. زبان محاوره مانند خونی است که در کالبد زبان جاری است و بدون آن زبان فیزیکی ضعیف و بی معناست. قصه گوهای خوب می دانند چه زمانی به سراغ زبان محاوره ای بروند و چگونه از آن در ساختن داستان استفاده کنند. به عنوان مثال به داستان های صادق هدایت و صادق چوبک و حتی مقالات جلال آل احمد نگاه کنید که در آن شور و نشاط و پویایی را می بینید. اما مشکلی که امروز نویسنده با آن مواجه است، ناپاکی روزافزون است که گریبانگیر زبان محاوره ای می شود. با استفاده گسترده از رایانه و آشنایی مردم با فضای مجازی، حجم زیادی از واژه های انگلیسی وارد زبان فارسی شد در شرایطی که برای همه آنها در زبان فارسی معادل وجود دارد. به عنوان مثال شروع، تکمیل، توضیح، شکستن، چاپ، محافظت، قضاوت، رانندگی، مبارزه و مخلوط کردن که در مکالمات روزمره استفاده می کنیم، نشان دهنده میزان تأثیر این وام واژه ها بر زبان گفتگو است و طبیعتاً در چنین شرایطی ، کارکرد آن در داستان در هاله ای از ابهام است.
آخرین خبر: آیا می توان گفت نسل زد ارتباط چندانی با ادبیات کلاسیک ایران ندارد و حتی آن را مسخره می کند؟
اصلانی: اگر اطلاعات آماری ما محدود به تیراژ کتاب است، متأسفانه باید گفت که نسل جوان توجه چندانی به ادبیات کلاسیک ندارد. چند نفر را می شناسیم که خاقانی و ناصرخسرو خوانده اند؟ چند نفر را می شناسیم که نظامی و خواجه عبدالله انصاری یا تذکره الاولیاء و تاریخ بیهقی را خوانده باشند؟ یا باید خارج از چارچوب کتاب های درسی گلستان سعدی بخوانند؟ البته اکثر این عزیزان به اهمیت و ارزش این متون اذعان دارند و آنها را مسخره نمی کنند، اما متأسفانه باید پذیرفت که بین نسل جوان و میراث ادبی گسستگی ایجاد شده است.
آخرین خبر: نظر خود را در مورد معادل سازی کلمات بگویید و آیا موافقید که مثلاً به جای کامپیوتر به آن کامپیوتر گفته شود؟
اصلانی: اگر به تاریخ فرهنگستان زبان و ادب فارسی نگاه کنیم، معادل سازی واژگان بیگانه یکی از اصلی ترین فعالیت های آن بوده است و البته این کار همواره با چالش هایی همراه بوده است.
صادق هدایت در مورد واژگان فرهنگستان یادداشتی دارد و معادل های فرهنگستان در آن مقطع زمانی را به سخره گرفته است. مثلاً برای معادل «آسانسور» کلمه «بالارو» پیشنهاد شده بود که هدایت در نقد خود می گوید: «پله ها و نردبان ها همین خاصیت را دارند و گویا در زمان ابداع این واژه، آسانسورها نرفته بودند. به علاوه این کلمه فارسی از asan تشکیل شده است یعنی به راحتی می لغزد. یا معادل «دربند» که برای «کوچه های عریض و کوتاه» ارائه می شد، هدایت را به سخره گرفت و گفت که «تجریش» را هم برای «کوچه های باریک و دراز» در نظر گرفت.
مسئله مهم معادل ها زمان ارائه آن است. مثلاً در هشت سال جنگ با عراق روزی نبود که مردم کلمه هلیکوپتر را نخوانند و نشنوندند. این اصطلاح در عمیق ترین لایه های ذهن مردم نهادینه شد و اکنون «چرخ بال» به جای آن اقتباس شده است که دیر انجام شد.
بیشتر بخوانید: واژه های معادل خانه فرهنگستان وحیانی نیست/ رسانه ها در حال شکست هستند/ باید به امکانات هوش مصنوعی مجهز شویم.
آخرین خبر: کیفیت کتاب های درسی را چقدر مثبت ارزیابی می کنید؟ چه ضعف هایی می بینید؟
اصلانی: پس از انقلاب مشروطه، نظام آموزشی جدیدی در آموزش و پرورش شکل گرفت و کتب درسی با چالش هایی همراه بود.
بعدها اهمیت و حساسیت کنکور این چالش ها را بیشتر کرد و باعث شد آن دسته از افراد و گروه هایی که گرد و غبار کلاس را نخوردند از این بازار سود ببرند. دانش آموز را به تفکر وا می دارد و تا چه حد او را برای زندگی آماده می کند.
آخرین خبر: کیفیت داستان های بلند و کوتاه را چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا نوشته ها و نویسنده های منزوی داریم که دیده و خوانده نمی شوند؟
اصلانی: داستان ژانری بود که پس از مشروطه در ایران شکل گرفت، برخلاف شعر که پیشینه ای هزار ساله داشت. در حدود یک قرن داستان نویسان توانمندی ظهور کردند و در زمینه داستان کوتاه و داستان بلند پیشرفت خوبی داشتیم، اما در رمان هنوز از ادبیات دنیا خیلی عقب هستیم و شاید به همین دلیل است که برنده ای نداریم. جایزه نوبل ادبیات
همچنین تبلیغ و معرفی چهره های ادبی در رسانه ها یک طرفه است و همین مشکل باعث شده است که برخی از نویسندگان مستعد حتی پس از مرگ نیز شناخته نشوند. البته این بدان معنا نیست که همه نویسندگان معروف از باندها هستند. اما نویسندگان متواضع و توانمندی هستند که اهل هیچ جریانی نیستند و معرفی نمی شوند.
آخرین خبر: فضای مجازی را تهدیدی برای ادبیات فارسی می دانید یا فرصت؟
اصلانی: فضای مجازی ابزار قدرتمندی است و بستگی به نحوه استفاده ما از آن دارد. اگر به بلوغ فرهنگی رسیده ایم و آموزش های لازم را دیده ایم، حتی می توانیم از فضای مجازی برای ترویج کتابخوانی استفاده کنیم. در غیر این صورت فضای مجازی به تهدیدی برای کتاب تبدیل می شود.
برخی افراد در فضای مجازی به فعالیت های فرهنگی می پردازند و کتاب های نویسندگان را بدون کسب مجوز از آنها یا خانواده هایشان و به اصطلاح «دانلود رایگان» ارائه می کنند. به مخاطب بگوید که نیازی به خرید کتاب نیست. این افراد بدون در نظر گرفتن حقوق قانونی نویسنده و مترجمی که ماه ها از وقت خود را صرف کرده اند و ناشری که سرمایه خود را تخصیص داده است، این کار را انجام می دهند. و آن هم در شرایطی که مردم حاضرند میلیون ها تومان برای حضور در کنسرت این رستوران ها هزینه کنند اما وقتی صحبت از کتاب می شود به دنبال دانلود رایگان هستند.
آخرین خبر: به نظر شما دلیل اصلی کتاب نخواندن ایرانی ها چیست؟
اصلانی: دلایل زیادی برای این مشکل بزرگ وجود دارد. مشکلات اقتصادی، گسترش فضای مجازی، کتاب نخواندن والدین و نبود الگوهای مناسب، مشکلات کتاب های درسی و مواردی از این دست.
آخرین خبر: آیا می توان گفت نسل های جدید از نظر دانش ادبی بی سوادتر از نسل های قبلی هستند؟
اصلانی: بدون تحقیق نمی توان به این سوال پاسخ قطعی داد. اما به عنوان یک نویسنده و معلم باید بگویم که نسل جوان به ادبیات کلاسیک ما توجهی ندارند و اگر کتاب می خوانند بیشتر کتاب های ترجمه شده است.