به ترکمن ها «قربان بایرام» یا عید قربان از روز هفتم ذی الحجه شروع می شود; در این روز تمام وسایل زندگی را مانند یک خانه تکانی تمیز می کنند. روز بعد یعنی هشتم ذی الحجه را روز «عید مردگان» می دانند و به اموات خود «پاسداق» (نوعی نان) اهدا می کنند.
روز نهم ذی الحجه روز زندگان است و همه در این روز بهترین و تمیزترین لباس خود را می پوشند. روز دهم یا «قربانلیق» روز قربانی شدن در راه خداست. روز یازدهم و دوازدهم، ایام صدقه دادن یا «چگر موک» به معنای دعوت است. طبق آداب و رسوم ترکمن ها، در روز عید قربان، هر خانواده باید به اندازه ظرفیت خود یک گوسفند، بز یا گاو را ذبح کند.
صبح روز عید همه روزه می گیرند تا مراسم قربانی انجام شود و تا گوشت قربانی را نخورند افطار نمی کنند. مردان برای نماز جماعت به مسجد می روند و نماز عید قربان را می خوانند. پس از آن در موقع ذبح زمین را سوراخ می کنند و در وسط آن کمی خاک می گذارند و مقداری خاکستر و نمک و آرد روی آن می ریزند. وقتی خون مقتول را در گودال می ریزند، آن را با مواد مذکور مخلوط می کنند و برای تبرک بر پیشانی خود می مالند، زیرا به حرمت این خون اعتقاد دارند; البته این روزها در کنار دیگر آداب و رسوم، این رسم رنگ باخته و کمتر اجرا می شود.
همچنین در روزهای عید تاب می زنند و رسم «سلانچاق» را برگزار می کنند تا همه بتوانند تاب بخورند. ترکمن ها بر این باورند که بار گناه بر دوش انسان است و با تاب خوردن، گناه از دوش می افتد.
مردم کرمان برای قربانی در این روز گوسفندی را انتخاب می کنند که ویژگی های ظاهری خاصی دارد. آنها یک گوسفند یک ساله می خرند که شاخ سالمی دارد و در سایر قسمت های بدنش زخمی وجود ندارد.
تزئین گوسفندی که قرار است قربانی شود بسیار مهم است. به همین دلیل کرمانی ها شب قبل از عید بدن گوسفند را با حنا یا رنگ های شیمیایی رنگ می کنند و مقداری اسپند و کندر را در پارچه ای به گردن گوسفند می بندند و معتقدند که دود این اسپند برای خلاص شدن از شر آن مفید است. از چشم زخم به چشم گوسفند هم آنتیموان می زنند.
گوسفند را تا غروب روز عید با چاقویی که برای آن دعای مخصوص خوانده می شود ذبح می کنند و گوشت آن را به نیت خیرخواهی برای میت بین اقوام و آشنایان و فقرا تقسیم می کنند. به گفته کرمانی ها، قرار دادن حبه قند یا سبزی در دهان حیوان قبل از ذبح باعث می شود حیوان تلخی مرگ را حس نکند.
ساکنان سواحل و جزایر خلیج فارس عید قربان را عید قربان می گویند. بعد از نماز صبح، اموات را زیارت می کنند، سپس به خانه می آیند و برای خواندن نماز عید در مسجد غسل می کنند. عرب زبانان خوزستان همچنین در روز عید قربان نوعی پایکوبی عربی دارند که به «یزله» معروف است. مراسم «پرچم زنون» یکی از آداب و رسومی است که در میان برخی از خانواده های خوزستانی رواج دارد.
در آذربایجان معمولا اعضای یک طایفه یا خانواده حیوانی را برای قربانی می خرند تا در روز عید آن را قربانی کنند. پختن کوفته با گوشت قربانی نیز در این روز در بین آذری ها مرسوم است.
پی نوشت: در قسمت هایی از این گزارش از اطلاعات کتاب «شناخت فرهنگ و اقوام ایران زمین» نوشته حمید عامریان استفاده شده است.