غریبه بزرگ، بهرام سینمای ایران

به گزارش خبرفری، بهرام بیضایی در پنجم دی ماه 1317 به دنیا آمد، در اصل خانواده بیضایی نسل اندر نسل در عرصه هنر و ادبیات بوده اند. مثلاً پدرش، میرزا نعمت الله بیضایی آرانی، وقف «اطلاعات» و کوچکترین برادر ادیب بیضایی بود. البته نام هنری این خواننده دلیلی بر زندگی راحت آنها نبود و دوران کودکی بهرام در فقر و تنگدستی سپری شد.

بیضایی در دوران مدرسه دانش آموز باهوشی نبود. او از همان زمان شروع به نوشتن کرد. بیضایی از سال 1338 شروع به نوشتن نقد و تحقیق و مقالات پراکنده درباره تئاتر و سینما در علم و زندگی، هنر و سینما، آرش و مجلات دیگر کرده بود.

در سال 1340 مقالاتی در مورد موسیقی فیلم در مجله موسیقی ایران منتشر کرد و در سال 1341 تحقیقات خود را در مورد نمایش ایرانی در مجله موسیقی منتشر کرد. در همان سال دعوت و به گروه هنرهای دراماتیک منتقل شد. او همزمان به گروه هنر ملی پیوست.

از نخستین نوشته های بیدائی می توان به «آرش» اشاره کرد که از زبان شعر اخوان ثالث مهدی الهام گرفته شده است. بیضایی در جوانی با افرادی چون جلال آل احمد آشنا شد. این کارگردان و نویسنده ایرانی مدتی دانشجوی رشته ادبیات فارسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بود اما این دوره را ناتمام رها کرد. او همچنین در سال 1338 مدتی را به عنوان کارمند در اداره کل ثبت اسناد و املاک دماوند گذراند و در همان زمان نظر بیضایی به تعزیه و نمایش ایرانی جلب شد. بهرام بیضایی در سال 1341 پژوهش خود را در مورد نمایشنامه های ایرانی در مجله موسیقی منتشر کرد. بهرام بیضایی اولین فیلم کوتاه خود را در سال ۱۳۴۱ کلید زد و اکنون اثری از این فیلم ۸ میلی متری باقی نمانده است. بیضایی نمایشنامه نویسی را از دهه 40 آغاز کرد. از معاصران او می توان به علی نصیریان و غلامحسین ساعدی اشاره کرد. در سال 1342 این جعفر والی بود که نمایشی از بیضایی به نام مترسک های شبانه را از تلویزیون پخش کرد. بیضایی در تابستان همان سال «جنگجوی بزرگ می میرد» را نوشت. این نمایش با استقبال خوبی روبرو شد.

بهرام بیضایی 10 فیلم بلند و چهار فیلم کوتاه ساخته است. او اولین فیلم رسمی خود را که یک فیلم کوتاه بود در سال 1349 به نام «عمو سیبیلو» ساخت. این فیلم ۲۸ دقیقه ای به کارگردانی و نویسندگی بهرام بیضایی بر اساس داستان کوتاهی از فریدون هدایت پور ساخته شده است. او در اولین تولید سینمایی خود با نعمت حقیقی، سینماگر برجسته همکاری کرد. بیضایی در سال 1350 اولین فیلم بلند خود به نام «رگبار» را جلوی دوربین برد. بیضایی علاوه بر کارگردانی، نویسندگی «رگبار» را نیز بر عهده داشت. تهیه کننده و تصویربردار این فیلم باربد طاهری بوده و از بازیگران آن می توان به پرویز فنی زاده، پروانه معصومی و محمدعلی کشاورز اشاره کرد.

بهرام بیضایی در سال ۱۳۵۱ دومین فیلم کوتاه خود را با نام «سفر» کارگردانی کرد. او کارگردانی، نویسندگی و تدوین این فیلم را بر عهده داشته است. او با این فیلم برنده جایزه بهترین فیلم کوتاه جشنواره شیکاگو شد. در سال 1352 نوبت به ساخت فیلم «غریبه و مه» به عنوان اولین فیلم رنگی کارنامه بهرام بیضایی رسید. بیضایی کارگردانی، نویسندگی و تدوین در «غریبه و مه» را بر عهده داشت. سال 56 فرا رسیده بود و فیلمسازی بهرام بیضایی به ایستگاه سینمایی «کلاغ» رسید. بهرام بیضایی نیز «کلاغ» را با عنوان کارگردان، نویسنده و تدوینگر ساخت. تهیه کننده «کلاغ» بهمن فرمان آرا بود. او در این فیلم با حسین پروش، منوچهر فرید و پروانه معصومی به عنوان بازیگر همکاری داشت. بیضایی در سال 1357 یکی از معروف ترین فیلم های خود یعنی «چریک تارا» را ساخت. او در این فیلم بار دیگر به عنوان کارگردان، نویسنده و تدوینگر ظاهر شد. البته تدوین «چرریک تارا» با همکاری گرگن گریگویانس انجام شده است. «چریکه تارا» هرگز در ایران اکران نشد اما در سال 1980 در جشنواره کن به نمایش درآمد و سوزان تسلیمی برای بازی در این فیلم جایزه بهترین بازیگر زن جشنواره سن سباستین را دریافت کرد.

بهرام بیضایی در سال 1360 نمایش «مرگ یازگرد» را به فیلمی با همین نام تبدیل کرد. این کارگردان سینمای ایران این بار به عنوان کارگردان، نویسنده و البته تهیه کننده جلوی دوربین رفت. نمایشنامه «مرگ یزدگرد» نیز در قالب کتاب منتشر شده است. «مرگ یزدگرد» سال 61 در جشنواره فیلم فجر رونمایی شد، این فیلم با بازی سوسن تسلیمی، مهدی هاشمی، یاسمن آرامی، امین تارخ و علیرضا خمسه ساخته شد.

امین تارخ در گفت و گو با فریدون جیرانی فیلم «مرگ یزدگرد» را فیلمی ششصد و پنج پلان توصیف کرد. [است]بدون زاویه تکراری در محیطی بسته با 6 بازیگر. سال 64 فرا رسید و نوبت به ساخت «باشو غریبه کوچ» رسید. بیضایی به عنوان کارگردان، تدوینگر و نویسنده «باشو غریبه کوچ» را خلق کرد. این فیلم ایرانی در سال 1364 تولید شد اما به مدت 5 سال توقیف شد و سرانجام در سال 1369 اکران شد. این فیلم در سال 1394 مجدداً اکران شد و یکی از مهم ترین فیلم های کارنامه بهرام بیضایی به شمار می رود. این فیلم تاکنون در نظرسنجی های مختلف از جمله نظرسنجی دنیای تصویر و نظرسنجی منتقد سینما به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران انتخاب شده است. البته در دومین نظرسنجی این فیلم در کنار «گوزن ها» به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران انتخاب شد. طرح اولیه فیلم توسط سوسن تسلیمی به بهرام بیضایی پیشنهاد شد. البته بیضایی در نسخه نویسندگی تسلیمی تغییراتی ایجاد کرد و سپس آن را به فیلمنامه تبدیل کرد. “باشو” در جشنواره های مختلف مانند “Oberolier” فرانسه و “Adana” در ترکیه جوایزی را کسب کرد. دو سال بعد بهرام بیضایی فیلم «شاید زمانی دیگر» را کارگردانی، تدوین و نویسندگی کرد.

بیضایی در سال 1367 به تدریج ملک خود را در تهران فروخت و به دنبال خانواده اش راهی آلمان شد. او در آنجا ویزای سوئد گرفت تا به همسر و دختر دومش و سوزان تسلیمی و دخترش بپیوندد.

در زمستان سرد شمالی، چون در دانمارک از قطار پیاده شد، ناگزیر به سمت مرز سوئد رفت. و در مقصد به دلیل کمردرد در بیمارستان بستری شد. در همین زمان بود که به دلیل ناهماهنگی زندگی کاری با زندگی خانوادگی از منیراعظم رامین فر جدا شد. او در فیلم مستند عیار از عشق به هر دو همسرش گفت و تاکید کرد که دلیل جدایی اش از همسر اولش این بوده که نمی خواهد در سینما و تئاتر کار کند.

بهرام بیضایی پس از نگارش و ترجمه چند اثر و اعمال محدودیت، بار دیگر ایران را ترک کرد. اما با روی کار آمدن محمد خاتمی دوباره به ایران بازگشت و پس از گرفتن مجوز فیلم سگ کشی را ساخت.

از سوی دیگر فیلمنامه «شاید زمانی دیگر» در سال ۱۳۶۷ در قالب کتابی با عنوان «شاید زمانی دیگر…» منتشر شد. شاهپور عظیمی «شاید زمانی دیگر» را «کامل ترین» ساخته بهرام بیضایی می داند.

بهرام بیضایی فیلم «مسافران» را حدود چهار سال پس از «شاید زمانی دیگر» در مقام کارگردان، تدوین و نویسنده ساخت. به گفته خود این فیلمساز، «مسافران» پاسخی است به فیلم «مادر» ساخته علی حاتمی. فریدون جیرانی و بهروز افخمی در یک برنامه تلویزیونی در سال 1393 اعلام کردند که قرار است بیشتر جوایز جشنواره دهم فجر به بهرام بیضایی و «مسافران» اهدا شود. چیزی که هرگز اتفاق نیفتاد.

بهرام بیضایی بعد از «مسافران» 10 سال فیلم بلند نساخته است. در سال ۱۳۷۷ فیلم کوتاه «گفتگو با باد» را ساخت. این فیلم کوتاه بخشی از فیلم «قصه های کیش» بود. «قصه های کیش» برای حضور در جشنواره کن انتخاب شد اما رئیس جشنواره با حضور این قسمت از «قصه های کیش» در کن موافقت نکرد و گفت که گفت و گو با باد «با روح جزیره نمی خواند». بیضایی مدتی بعد حق چاپ فیلم را خرید. او تصمیم گرفت سه قسمت دیگر به نام های «گفتگو با آب»، «گفتگو با آتش» و «گفتگو با خاک» را به فیلم اضافه کند. سه قسمتی که هنوز ساخته نشده است. بیضایی سه سال بعد از «صحبت با باد» و 10 سال بعد از «مسافران» فیلم «سگ کشی» را ساخت. کارگردان، نویسنده، تهیه کننده و تدوینگر «سگ کشی» بهرام بیضایی بود. بنیاد فیلم بریتانیا «سگ‌کشی» را به عنوان یکی از بهترین فیلم‌های هیجان‌انگیز تاریخ معرفی کرد. از بازیگران «سگ کشی» می توان به مژده شمسایی، مجید مظفری، میترا حجار، رضا کیانیان و داریوش ارجمند اشاره کرد. طرح اصلی فیلم «سگ کشی» در ابتدا «گمشده» نام داشت. همچنین در ابتدا قرار بود فیلم «سگ کشی» به صورت سیاه و سفید ساخته شود که به دلیل کمبود امکانات محقق نشد. پس از این فیلم، اصغر رفیع‌جم کارگردان فیلم «سگ‌کشی» بهرام بیضایی را «پایدارترین»، «جدی‌ترین» و «دانسته‌ترین» فیلمسازی دانست که تاکنون با او کار کرده است. او همکاری با بیدایی را «دانشگاه عملی» توصیف می کند. جهانگیر میرشکاری صدابردار «سگ کشی» با همکاری بهرام بیضایی خود را شاگردی می داند که پس از مدت ها انتظار در کلاس استاد سینمای مسلمان حاضر شده است. فیلم سگ کشی یکی از پرفروش ترین فیلم های بیدایی است.

این فیلم در سال 1380 به فروش 330 میلیون تومانی رسید و پرفروش ترین فیلم آن سال شد. این فیلم ایرانی برنده جوایزی چون بهترین فیلمنامه و بهترین طراحی صحنه و لباس جشنواره فجر شد.

بهرام بیضایی پنج سال پس از «سگ کشی» فیلم کوتاه «فرش سخنگو» را جلوی دوربین برد. این فیلم به سفارش مرکز ملی فرش ایران ساخته شده است. دو سال پس از «فرش سخنگو» و هفت سال پس از «سگ کشی» در سال 1386، بهرام بیضایی آخرین فیلم خود را با نام «وقتی همه خوابیم» دوباره در مقام کارگردان، تدوین، فیلمنامه نویس و تهیه کننده ساخت. از بازیگران «وقتی خوابیم» می توان به مجده شمسایی، علیرضا جلالی تبار، حسام نواب صفوی، شقای فراهانی، مجید مظفری، سحر دولتشاهی و حسین محب اهری اشاره کرد.

بهرام بیضایی سابقه تدریس در دانشگاه تهران را نیز دارد. وی از سال 2009 در بخش ایران شناسی دانشگاه استنفورد تدریس می کند و از آن زمان در آمریکا زندگی می کند. فعالیت های هنری ـ ادبی بهرام بیضایی به سینما محدود نمی شد. او چندین نمایشنامه روی صحنه برده و بیش از هفتاد عنوان کتاب نوشته است.

بیضایی در سال 1394 به دلیل مشغله زیاد اجرای ترب نامه، دکترای افتخاری دانشگاه سنت اندروز را نپذیرفت. اما سال بعد در سنت اندروز ظاهر شد و در جشنی بعد از ظهر روی پیکان، دکترای افتخاری ادبیات را از منگیس کمبل دریافت کرد. پس از پایان مراسم سمپوزیوم چند روزه آثار وی در همین دانشگاه برگزار شد.

خبر فوری درگذشت استاد بزرگ سینمای ایران را تسلیت می گوید.