بررسی ریشه های تاریخی فال حافظ از واقعیت تا پیش بینی آینده

یکی از قدیمی ترین نسخه های شناخته شده خواب نگهدارنده است متعلق به قرن 9 یا 10 است. این نسخه ها شامل اشعار حافظ به همراه تفاسیر و توضیحات مربوط به فال بود و به مرور نسخه های مختلفی از آنها تهیه شد. در این فال ها هر شعر حافظ پاسخی به نیت و درخواست فالگیر تعبیر می شد.

انتشار اولین فال حافظ

از نظر تاریخی اولین فال مکتوب حافظ که رسما منتشر شد به دو قرن پیش نسبت داده می شود. در قرن سیزدهم هجری، نسخه‌های چاپی دیوان حافظ با طالع‌هایی همراه بود که به‌طور گسترده در بین مردم پخش می‌شد. این نسخه ها دارای بخش هایی بود که به خواننده آموزش می داد که چگونه نیت کند و ثروت دریافت کند. در این زمان فال با دیوان حافظ به یک سنت رایج تبدیل شد و تقریباً در هر خانه ای نسخه ای از دیوان حافظ همراه با فال آن وجود داشت.

در زمان قاجار، چاپ و انتشار فال حافظ بسیار افزایش یافت. در این دوره بود که علاقه مردم به دیوان حافظ به عنوان کتابی فالگیر افزایش یافت و به عنوان مرجعی جدی برای پاسخگویی به پرسش ها و دغدغه های معنوی و معنوی مورد استفاده قرار گرفت. بسیاری از این فال ها در بازارها و کتابفروشی ها عرضه می شد و مردم با اشتیاق آن ها را می خریدند.

فال گرفتن از چه زمانی شروع شد؟

عده‌ای رواج فال‌های مختلف از جمله نخل‌خوانی، همزیستی، ریگ‌زنی، تعبیر خواب و مانند آن را بازمانده‌های آیین شامانی می‌دانند که در همه جا به‌ویژه خاورمیانه رواج داشت و این کار را با راهنمایی کاهنان، ساحران و شامیان انجام می‌دادند.

تفعل به اشعار شاعرانی چون هومر[۱]شاعر یونانی (قرن هفتم قبل از میلاد)، ویرژیل[۲]شاعر رومی (19-70 قبل از میلاد) در میان یونانیان و رومیان باستان (همان، 557؛ براون (1938: 311) و شعر اووید.[۳]شاعر لاتین (43 قبل از میلاد – 17 پس از میلاد) در قرون پس از آن (ماس، 1938: 1/245، پاورقی 1) یکی از این نوع تفاله ها بود. مردم عرب نیز از شاعران و اشعار آنان کمک گرفته اند تا اسرار را بگشایند و از آینده و مشکلات خود بدانند. یونانیان شاعر را کاهن و پیشگوی مرتبط با نیروهای اسرارآمیز طبیعت و آگاه به نادیدنی ها می دانستند و اعراب شاعر را دارای خویشاوندانی می دانستند که از امور پنهان آگاه بوده و آنان را قادر به درک و شناخت امور پنهان و پنهان از مردم می دانستند (سمیعی، 1:1364/140).

مغان در ایران باستان از سحر و جادو دوری می جستند، اما به فال و فال روی می آوردند. یکی از انواع فال در میان آنان، نگاه به آتش مقدس و فال با آن بود. در شاهنامه بارها از فال شاهان، جنگاوران و موبدان یاد شده است (زرین کوب، 1341: 552-553). در ایران دوره اسلامی ارادت به نوشته ها و کتاب ها با کتاب مقدس قرآن و استخاره سازی با آن آغاز شد و سپس به اشعار شاعرانی چون شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی و حتی دیوان شاعران دیگر پرداخت. سرانجام فال از دیوان اشعار حافظ در میان مردم رواج یافت (همان، 557).

اما خود حافظ بارها به فال گیری اشاره می کند و می گوید: ناامیدانه فال کن.

قرعه کشی دولت به نام ما افتاد

(غزل 140)

یا:

روز هجران و شب فرگت یار تمام شد

من این پیش بینی را کردم و اختر گذشت و کار انجام شد

(غزل 166)

همچنین اشارات او حکایت از رواج فال و فال با کتاب در زمان او دارد، اما چنان که از ابیات پیداست، فال با دیوان حافظ و یاری طلبی از فیض مسیحایی او در میان مردم ایران باید سال ها پس از مرگ حافظ مرسوم شده باشد.

برخی نوشته اند که فال با شعر حافظ بلافاصله پس از مرگ حافظ و اختلاف نظر بزرگان هم عصر او بر سر نماز یا نخواندن بر پیکر این شاعر و کافر اتفاق افتاده است. می گویند (لودی، 1324ق: 51؛ سیف پور فاطمی، 1312: 83) شیوخ برای حل چنین مشکلی با اشعار او به فال گیری متوسل شدند و اشعار پراکنده او را جمع کردند و در ظرفی گذاشتند و از کودکی خواستند که ورقی از کاسه بیرون بیاورد. کودک کاغذی بیرون آورد که روی آن این بیت شعر حافظ نوشته شده بود:

قدمی مردد از تشییع جنازه حافظ

با اینکه پر از گناه است به بهشت ​​می رود

(غزل 55)

اولین کسی که با دیوان حافظ فال گرفت کی بود؟

اولین کسی که از زیارت دیوان حافظ یاد کرده، نویسنده دیار بکریه، ابوبکر تهرانی است که در سال 867 هجری قمری، 75 سال پس از مرگ حافظ (792 هجری قمری) به شیراز رفت. در آن سال با جهانشاه میرزا که برای ثروت پسر یاغی خود پیربوداق به فارس سفر کرده بود، همراهی کرد (ابوبکر طاهرانی، 1356: 2/363-364). به هر حال پس از گردآوری اشعار حافظ و دسترسی اقشار وسیعی از طبقات اجتماعی به دیوان حافظ و آشنایی با اشعار پر رمز و راز حافظ، خواندن فال حافظ در ایران در میان عارفان و عوام رایج و رواج یافت.

مردم پیشینیان و فالگیران قدیم را که درهایی از عالم غیب را با فال و استخاره به رویشان می گشودند، «لسان الغیب» می گفتند (زرین کوب، 1341: 548). جامی به دلیل هنر حافظ در آشکار ساختن «اسرار غیب و معانی واقعی در صورت و لباس مباح» و عدم وجود تقلوف در اشعارش، القابی چون «لسان الغیب» و «مفسر الاسرار» را به حافظ نسبت می دهد (جامی، نفحات، 1336: 614: 614؛ حمو، 1336: 614. حاجی خلیفه در کشف الظنون با اشاره به استفاده از فال با اشعار حافظ در میان پارسیان، به حافظ به دلیل اشعار مناسب حال مردم، لقب «زبان غائب» را داده است (حاجی خلیفه، 1320: 1/ستون 783). برخی نیز لسان غیب را سخن گفتن با بارگاه او دانستند و آمدن غزلیات را که به غیب آشکار می شود (دارابی، 1357: 131) و لطف روح القدس حافظ و توفیق ملکوتی و عینی او مرا از غم نجات داد بر اساس این بیت شعرش: دوش در سحر.

اولین نشانه های فال از دیوان حافظ

اگرچه اسناد مستقیمی از قرون هشتم و نهم در مورد فالگیری نداریم، اما منابع دوره صفویه و پس از آن نشان می دهد که این سنت از قرن دهم به تدریج رواج یافته است. دلایل تاریخی این روند:

1. کپی برداری روزافزون از دیوان حافظ

در دوره تیموری و صفویه نسخه های زیادی از دیوان حافظ نوشته شده است. گسترش نسخه ها به معنای دسترسی بیشتر به مردم و افزایش محبوبیت دربار بود.

2. نفوذ خانقاه ها و مجالس عرفانی

در این محافل از غزلیات حافظ برای تبرک و الهام و تذکر عرفانی استفاده می شد. گاهی برای پاسخ به سؤالات معنوی «تفعل» می گفتند و کم کم این رفتار وارد خانه های مردم می شد.

3. روایات عامیانه درباره فضایل حافظ

داستان هایی مانند «زبان پنهان حافظ» یا داستان معروفی که حافظ پس از مرگش با سخنوری راستگویی خود را ثابت می کند، باعث شد تا مردم دیوان او را ابزاری برای «کشف حقیقت» بدانند.