نبرد ادسا؛ وقتی قیصر روم جلوی شاه ایران زانو زد

در پایان این نبرد، امپراتور والرین به اسارت ارتش ایران درآمد. او تا پایان عمر در اسارت شاپور بود. به دستور شاپور مجسمه های زیادی برای ثبت لحظه پیروزی ایران بر روم و تسلیم شدن در برابر امپراتور روم در ایران ساخته شد.

پس زمینه

پس از روی کار آمدن اردشیر بابکان و تأسیس سلسله ساسانی و با تصرف تمام مناطق ایران بزرگ، ایران با ارمنستان هم مرز شد. ارمنستان همواره منطقه مورد مناقشه ایران و روم بوده است. در زمان اشکانیان این منطقه زمینه ساز بسیاری از نبردهای ایران و روم شد. این منطقه در زمان ساسانیان بار دیگر زمینه ساز نبردهای مختلف شد. اردشیر بابکان با امپراتور روم وارد درگیری شد و توانست بر بخش هایی از ارمنستان تسلط یابد. همزمان گسترش نفوذ ایران را در سرزمین های سوریه و عراق آغاز کرد و سعی کرد به سمت آناتولی پیشروی کند.

سیاست اردشیر در عصر پسرش شاپور اول ادامه یافت. شاپور شروع به گسترش نفوذ ایران در ارمنستان، سوریه و آناتولی کرد. در این زمان امپراتور گوردیانوس تصمیم گرفت به این نفوذ پایان دهد. او به سوریه و عراق لشکر کشید و توانست لشکر شاپور را به نزدیک تیسفون براند. اما در جنگ «مسیکه» از شاپور شکست سختی خورد و کشته شد.

پس از گوردیانوس، فیلیپ عرب دیگر امپراتور روم نیز وارد جنگ با ایران شد، اما او نیز از شاپور اول شکست خورد و مجبور شد با ایرانیان پیمان صلح ببندد. بر اساس این قرارداد فیلیپ باید سالانه هزاران دینار به ایران می پرداخت. پس از انعقاد این قرارداد، نفوذ ایران در آناتولی، سوریه، عراق و ارمنستان افزایش یافت و شاپور شروع به تصرف ارمنستان و بخشهایی از قفقاز کرد. موفقیت شاپور در ارمنستان به او جرأت ورود به آناتولی و شامات را داد. او تا انطاکیه پیشروی کرد و توانست این شهر مهم و استراتژیک را محاصره کند.

پیشروی والرین

پس از محاصره انطاکیه، امپراتور جدید روم، والرین، احساس خطر کرد. او که در غرب مشغول جنگ با آلمانی ها بود، توانست خطر آلمان ها را دفع کند و به سرعت به شرق بیاید. والرین لشکری ​​از 31 منطقه و کشور جمع کرد و با بیش از 70 هزار سرباز به سمت انطاکیه حرکت کرد. والرین توانست محاصره انطاکیه را بشکند و بخشی از شهرهای تصرف شده توسط شاپور را پس بگیرد. این واقعه به رومیان جرأت پیشروی بیشتر داد و والرین به سرعت دستور حمله به عقب ارتش ایران و تصرف تمام بین النهرین و حتی محاصره تیسوفون را داد.

شاپور در همان زمان سیاست رانندگی را آغاز کرد. او مزدوران و پيادگان را به جنگ والريان فرستاد و با سپاه اصلي و به ويژه سواره نظام خود به شهر ادسا رفت و در اين شهر سنگر گرفت.

در همان زمان والرین شروع به پیشروی کرد، اما شاپور از ادسا بیرون نیامد. والرین با سپاهش از ارتفاعات گذشت و در دشتی هموار و وسیع بین ادسا و هاران ساکن شد. در این هنگام شاپور فرصت را غنیمت شمرده و با سپاه خود از شهر ادسا بیرون آمد. در همین هنگام سواره نظام ایران از حران به میدان جنگ شتافتند و سپاه والرین محاصره شد.

در این هنگام مصیبت بزرگی بر ارتش روم وارد شد. طاعون به ارتش حمله کرد و بسیاری از مردم را کشت. در عین حال، گرسنگی و محاصره و شرایط بد آب و هوا خشم سربازان عمدتاً مزدور روم را برانگیخت. شورش به راه انداختند و عده ای شبانه از اردوگاه والرین فرار کردند. والرین که اوضاع را وارونه دید، نامه ای به شاپور نوشت و خواستار گفتگو و صلح شد. شاپور نپذیرفت و محاصره را تشدید کرد. اکنون برای والرین واضح بود که باید وارد میدان نبرد شود و جنگ اجتناب ناپذیر است.

استعداد و قدرت

ارتش روم:

20 تا 40 هزار لژیونر پیاده

20 تا 40 هزار پیاده مزدور

10 هزار سواره

ارتش ایران:

حدود 10 هزار سوار و پیاده سبک

سه لشکر سواره نظام سنگین یا کاتافراکت

یک هنگ فیل

چند گردان پیاده برای حفاظت از مناطق حساس

شرح نبرد

نبرد ادسا در حالی آغاز شد که نیروهای رومی در سوق الجیشی در موقعیت دشواری قرار داشتند و به نحوی محاصره شده بودند. این موضوع به شاپور جرات داد تا حمله را آغاز کند. ابتدا کمانداران و سواران سبک ایرانی شروع به حمله کردند و به قلب ارتش روم زدند. رومی ها که اکثرا پیاده نظام بودند خیلی سریع نبودند. به همین دلیل در وضعیت بدی قرار گرفتند. تیرهای کمانداران ایرانی باعث فروپاشی لژیون های رومی شد.

پس از پایان کار سواره نظام سبک و کمانداران ایرانی، لشکر اول کاتافراکت (اسلحه سواران سلاح سنگین) وارد میدان شد و به مبارزه پرداخت. سرعت زیاد آنها و نیزه های بلند آنها صدمات شدیدی به پیاده نظام رومی وارد کرد. در همین حین کاتافراکت ها عقب نشینی کردند. ارتش روم فریب خورد و کاتافراکت ها را تعقیب کرد. در این لحظه لشکر دوم کاتافراکت ها از عقب لشکر حرکت کردند و با اسب های تازه نفس خود به قلب ارتش روم زدند. نظم و انضباط پیاده نظام رومی از بین رفت و ارتش متفرق شد.

در این لحظه سواره نظام ساسانی توانست به جناحین نفوذ کند و محاصره ارتش روم را کامل کند. طبق دستور شاپور، سپاه ایران از هر طرف به رومیان حمله کرد. ارتش روم از هم پاشید. بسیاری فرار کردند، اما والرین و 30000 سربازش تسلیم شاپور شدند.

نتایج نبرد

پیروزی قاطع ایران بر روم در ادسا باعث شد تا رم برای مدتی طولانی عقب نشینی کند. شاپور پیروزمندانه وارد آناتولی و سوریه شد و قصد داشت تمام نواحی آسیای صغیر و سواحل مدیترانه را فتح کند. با این حال، در پالمیرا متوقف شد. شاپور با آذینا وارد جنگ های طولانی مدت و فرسایشی شد. آدینا توانست شاپور را متوقف کند و او نتوانست بیشتر از این پیشروی کند.

در همین زمان شاپور والرین و 30 هزار سربازش را به ایران فرستاد. به دستور او نیروی کار مورد نیاز برای ساخت شهر بیشاپور، پل های فراوان، شبکه انتقال آب و راه سازی برای سربازان رومی فراهم شد. والرین تا پایان عمر به عنوان خدمتکار در ایران ماند و در همانجا درگذشت.