بازار؛ گروه خودرو: بازار خودرو کشور با یک تناقض عمیق مواجه است. تناقضی که سال هاست در فضای عمومی تکرار می شود اما کمتر به ریشه های فنی و ساختاری آن پرداخته شده است: چرا خودروهای جدید در ایران عمر مفید کمتری نسبت به استاندارد جهانی دارند؟ در حالی که در بازارهای توسعه یافته، یک خودروی کلاس اقتصادی معمولی می تواند بین 8 تا 12 سال با راندمان اولیه کار کند، در ایران، بسیاری از خودروهای سه ساله با افزایش مصرف سوخت، کاهش شتاب، میزان آلایندگی بالاتر و خرابی قطعات کلیدی مواجه هستند. اتفاقی که در نگاه اول ذهن را به سمت کیفیت ساخت خودرو سوق می دهد، اما واقعیت پیچیده تر از همین تصور ساده است. در یک اکوسیستم خودرو سالم، نه تنها تولید خودرو مهم است. بلکه «محیطی» که خودرو در آن تنفس می کند، کیفیت و عمر آن را تعیین می کند. این محیط شامل سه بخش اصلی است: کیفیت سوخت، فرهنگ نگهداری و سیستم نظارت دوره ای برای آلاینده ها.
اگر یکی از این سه قسمت دچار اختلال شود، خودرو حتی در صورت بروز بودن و استاندارد بودن، دوام خود را از دست می دهد. اگر هر سه قطعه همزمان دچار مشکل شوند، نتیجه چیزی جز فرسودگی زودرس و تبدیل خودروی چندساله به منبع جدی آلودگی هوا نخواهد بود. در این گزارش سعی کردیم با فاصله گرفتن از نگاه احساسی یا مقصر جلوه دادن یک طرف، تصویر کامل تری ارائه کنیم. تصویری که نشان می دهد چرا خودروهای صفر کیلومتر تنها پس از سه تا پنج سال مانند خودروهای 10 تا 15 ساله رفتار می کنند؟
اولین پیوندی که خودروهای جدید را در مسیر فرسودگی قرار می دهد، سوخت است. استانداردهای یورو 5 و یورو 6 تنها زمانی در عمل معنا پیدا می کنند که سوخت نیز با این استانداردها مطابقت داشته باشد
سوخت با کیفیت پایین؛ کاتالیزور و عملکرد موتور را از بین ببرید
اولین پیوندی که خودروهای جدید را در مسیر فرسودگی قرار می دهد، سوخت است. استانداردهای یورو 5 و یورو 6 تنها زمانی در عمل معنا پیدا می کنند که سوخت نیز با این استانداردها مطابقت داشته باشد. اما در ایران، نوسان عدد اکتان، استفاده از ترکیبات ارزان قیمت و مقدار زیاد گوگرد در دوره های توزیع سوخت، موتور را مجبور به رفتار محافظه کارانه می کند. هنگامی که اکتان پایین است، ECU مجبور می شود زمان جرقه زنی را به تاخیر بیاندازد تا از ضربه جلوگیری شود. تاخیر جرقه یعنی کاهش قدرت و افزایش مصرف; اگرچه این تغییر کوچک در تنظیمات موتور برای محافظت از موتور ضروری است، اما در دراز مدت، خودرو را از استاندارد دور می کند. با این حال، خطر اصلی گوگرد است. گوگرد بالا باعث مسمومیت کاتالیزور می شود. بخشی که مسئول تبدیل گازهای سمی به گازهای کم ضررتر است و ستون فقرات کنترل انتشار خودرو در نظر گرفته می شود. در شرایط استاندارد، کاتالیست باید حدود 100000 تا 120000 کیلومتر بدون مشکل کار کند. اما در صورت تماس مداوم با سوخت گوگرد، منافذ آن بسته شده و ظرفیت تبادل شیمیایی آن از بین می رود. زمانی که کاتالیزور از کار بیفتد، حتی اگر خودرو دو یا سه ساله باشد، آلاینده هایی معادل یک خودروی فرسوده 15 ساله تولید می کند و این موضوع در ایران بارها مشاهده شده است. به این ترتیب خودرو در محیطی کار می کند که به طور ناخواسته هزینه های فرسودگی را بدون مشکل ساخت به آن تحمیل می کند.
دایره دوم رفتار مصرف کننده و فرهنگ نگهداری است. در بسیاری از بازارها، خدمات دوره ای شامل تعویض فیلترها، بررسی کاتالیزور، تست سنسور اکسیژن و به روز رسانی نرم افزار ECU بخشی از مسئولیت مالک خودرو است.
عدم فرهنگ سازی نگهداری و تعویض قطعات آلاینده
دایره دوم رفتار مصرف کننده و فرهنگ نگهداری است. در بسیاری از بازارها، خدمات دوره ای شامل تعویض فیلترها، بررسی کاتالیزور، تست سنسور اکسیژن و به روز رسانی نرم افزار ECU بخشی از مسئولیت مالک خودرو است. اما در ایران تعمیر و نگهداری فنی به یک موضوع ثانویه تبدیل شده و اغلب تا زمانی که خودرو دچار مشکل جدی نشود اقدام اصلاحی صورت نمی گیرد. مهمترین مثال این مشکل تعویض کاتالیزور و سنسور اکسیژن است. این دو قطعه مستعد فرسودگی هستند و نقش حیاتی در کنترل آلودگی دارند، اما گرانی نمونه های اصلی و وجود قطعات تقلبی در بازار مصرف کنندگان را به سمت استفاده از «مدل های غیر استاندارد» سوق می دهد. در بسیاری از موارد، کاتالیزور غیر استاندارد فقط برای چند ماه کار می کند. در نتیجه موتور دوباره وارد چرخه آلایندگی بالا و مصرف سوخت بالاتر می شود. به این ترتیب خودروی چند ساله از نظر کارکرد تفاوت چندانی با خودروهای 10 ساله ندارد. از طرفی عدم سرویس منظم سیستم سوخت رسانی، تعویض نکردن فیلتر هوا و بنزین و انجام تعمیرات غیراستاندارد در تعمیرگاه های غیرمجاز باعث کاهش تدریجی عملکرد موتور می شود. این روند آهسته و بی صدا است، اما پس از چند سال، نتیجه خودرویی با مصرف بالا، آلایندگی بالا و افت محسوس قدرت است.
خلأ قانونی در آزمون های دوره ای؛ حلقه مفقوده مدیریت آلودگی
سومین و شاید تعیین کننده ترین عامل، سیستم نظارتی است. در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، خودروها هر یا دو سال یک بار تحت آزمایش های دقیق قرار می گیرند. سیستمهایی مانند UK MOT تضمین میکنند که خودرو از نظر آلایندگی، ایمنی، سلامت چرخها و کارکرد موتور قابل حمل است. خودرویی که یکی از این تست ها را نگذراند، اجازه تردد در شهر را ندارد. اما در ایران خودروهای جدید به مدت 5 سال از معاینه فنی معاف هستند. تصمیمی که با کیفیت فعلی سوخت، فرهنگ نگهداری و فشار کاری بالا در شهرها، نتیجه ای جز رهاسازی خودروهای معیوب ندارد. در عمل بسیاری از خودروهای سه ساله با کاتالیزورهای خراب و پرمصرف در سطح شهر بدون هیچ مانعی حرکت می کنند. معاینه فنی دوره ای کوتاه مدت نه تنها یک ابزار قانونی است. بلکه یک ابزار آموزشی است. در صورتی که آزمایشات اجباری هر ساله انجام شود مالک موظف به نگهداری صحیح از آن می باشد. در غیاب این سیستم، نگهداری به یک هزینه معوق تبدیل می شود و این تعویق به سرعت کیفیت ناوگان را کاهش می دهد.
فرسودگی زودهنگام خودروهای جدید در کشور نتیجه مستقیم سه عامل به هم پیوسته است. سوخت غیر استاندارد، تعمیر و نگهداری ضعیف و فقدان مکانیسم نظارت دوره ای
سه جنبه اصلی در کاهش آلودگی
فرسودگی زودهنگام خودروهای جدید در کشور نتیجه مستقیم سه عامل به هم پیوسته است. سوخت غیر استاندارد، تعمیر و نگهداری ضعیف و عدم وجود مکانیسم نظارت دوره ای. در چنین اکوسیستمی، بهترین خودروها هم نمی توانند کیفیت اصلی خود را حفظ کنند. خودرو دائما تحت فشار سوخت غیراستاندارد است، مالک تفاوت واقعی قطعات استاندارد و غیراستاندارد را درک نمی کند و قانون الزام کافی برای بازگرداندن خودرو به سطح آلایندگی اولیه ایجاد نمی کند. نتیجه ناوگانی است که تنها چند سال پس از تولید به سرعت در حال منسوخ شدن است. فرآیندی که هم هزینه اقتصادی دارد، از افزایش مصرف و تعمیر گرفته تا کاهش ارزش خودرو و هزینه زیست محیطی، زیرا شهرها با موج جدیدی از آلودگی ناشی از خودروهای جوان اما پر آلاینده مواجه هستند. اصلاح این چرخه فقط با اصلاح یکی از حلقه ها امکان پذیر نیست. سوخت استاندارد، نگهداری استاندارد و قانون استاندارد سه ضلع مثلث هستند که اگر یکی از آنها ضعیف شود، دو ضلع دیگر نیز کارکرد خود را از دست می دهند.