نقد حقوق دان بر رد شکایت توماج صالحی از کیهان

کدام دروغ جرم است؟

شکایت توماج صالحی از روزنامه کیهان رد شد. در این یادداشت قصد ورود به اصل و نقد این تصمیم قضایی را ندارم. موضوع اصلی این تبصره، دلیل دادگاه برای رد شکایت است.

روزنامه کیهان در جریان حوادث سال 1401 اعلام کرد که توماج صالحی هنگام عبور غیرقانونی از مرز دستگیر شد. صالحی از کیهان به دلیل نشر اکاذیب شکایت کرد. در دادسرا برای مدیر مسئول کهان قرار منع تعقیب صادر شد. صالحی از طریق وکیل خود به این تصمیم اعتراض کرد. طبق قانون شکایت به یکی از شعب دادگاه کیفری ارجاع شد.

دادگاه با بیان اینکه توماج صالحی در منزل پدری و نه در حین فرار از مرز دستگیر شده، کذب بودن این خبر را تایید می کند، اما با این استدلال که «ناشرکننده خبر قصد سوء قصد نداشته است» اعتراض را رد و ممنوعیت تعقیب را تأیید می کند.

نکته مهم این قسمت از حکم این است که برای احراز جرم نشر اکاذیب به عنصر معنوی آن یعنی سوء نیت خاص توجه کرده است. در حالی که در سه دهه اخیر در ده‌ها پرونده رسانه‌ای که علیه مدیران مسئول، خبرنگاران و کاربران شبکه‌های اجتماعی تشکیل شده، عملاً دادگاه‌ها عنصر معنوی (سنی خاص) را در جرم نشر اکاذیب فرض کرده و رسانه‌های متهم را مجرم شناخته‌اند.

حسین شریعتمداری (زاده ۱۳۲۶)، سردبیر روزنامه کیهان

نشر اکاذیب یکی از شایع ترین اتهاماتی است که در فعالیت های رسانه ای ایران علیه خبرنگاران و مدیران مطرح می شود. ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی رکن مادی این جرم انتشار اخبار کذب است. عنصر معنوی این جرم «قصد تشویش اذهان عمومی» یا «قصد آزار دیگران» است. شخصی که خبر کذب را منتشر کرده است باید از کذب بودن خبر آگاه باشد و با نیت سوء خاص و به قصد تشویش و تشویش اذهان عمومی و یا آسیب رساندن به کسی خبر را منتشر کند.

بنابراین اگر منتشر کننده خبر نداند که خبر کذب است یا قصد ایجاد تشویش و تشویش اذهان عمومی یا آسیب رساندن به شخص خاصی را نداشته باشد، عنصر معنوی جرم نشر اکاذیب محقق نشده و جرمی رخ نداده است. جرم زمانی محقق می شود که هم عنصر مادی جرم محقق شده باشد و هم عنصر معنوی آن.

مرجع قضایی در مراحل مختلف رسیدگی قضایی نمی تواند سوء نیت خاصی را فرض کند یا بدون دلیل آن را فرض کند. باید تأیید و ثابت شود که متهم مثلاً یک مدیر مسئول یا روزنامه نگار با علم به کذب بودن خبر و به قصد تشویش اذهان عمومی یا آسیب رساندن به دیگران مطالب کذب را منتشر کرده است.

اما در رویه قضایی به ویژه محاکمات رسانه ای به این عنصر معنوی توجه چندانی نمی شود و به راحتی از آن عبور می شود. به عنوان مثال در رأی یکی از شعب دیوان عالی کشور، خبررسانی دلیل بر سوء نیت تلقی شده و آمده است که «هرچند متهم مدعی نقل قول از سایت دیگری است، اما نشر اکاذیب و خود گزارش دلیل بر سوء نیت است» که اشتباه بزرگی است.

بسیاری از جنایات مستلزم سوء نیت خاص هستند. یعنی فرد باید به دنبال نتیجه عمل مجرمانه خود باشد.

توماج صالحی (زاده ۱۳۶۹) خواننده، رپر و ترانه سرا است

در قانون مجازات اسلامی، جرم نشر اکاذیب در دو ماده 698 و 746 (نشر اکاذیب از طریق سیستم های رایانه ای) مستلزم سوء نیت خاص است. یعنی مرتکب باید بداند که این خبر کذب است و هدفش ایجاد سردرگمی در افکار عمومی یا آسیب رساندن به دیگران است; خواه به این هدف برسد یا خیر.

برای اصولی مانند برائت و اصالت لازم است که افراد بی گناه هستند و تقصیر آنها باید با دلیل و دلیل ثابت شود. نیت سوء یکی از مواردی است که باید ثابت شود. در جرم نشر اکاذیب باید سوء نیت خاص احراز شود. وظیفه اثبات بر عهده شاکی و مقام قضایی است که باید مستند و ثابت کنند که متهم قصد سوء خاصی داشته است. این در حالی است که در بسیاری از محاکمات رسانه ای، سوء نیت متهم بدون ارائه دلیل مستند آشکار تلقی می شود.

من از جزئیات پرونده توماج صالحی علیه روزنامه کیهان و کیفیت رسیدگی و بررسی عدم سوء نیت کیهان اطلاعی ندارم و نمی توانم در مورد درستی یا نادرستی صدور قرار منع تعقیب کیهان و تایید آن اظهار نظر کنم. استدلال دادگاه حائز اهمیت است که علیرغم کذب بودن خبر فرار توماج صالحی (یعنی عنصر مادی جنایت)، عنصر معنوی را تأیید نکرده و اعلام کرده است که «ناشرکننده این خبر قصد سوء نداشته است».

این قسمت از حکم یادآور می‌شود که مراجع قضایی در رسیدگی به اتهام نشر اکاذیب با رعایت قانون و موازین قانونی موظفند سوء نیت خاص در نشر اکاذیب را مورد بررسی دقیق قرار دهند و در صورتی که دلیل یا دلیل محکم و محکمی نیافتند، اصل را مبنی بر عدم سوء نیت قرار دهند و رأی به برائت بدهند.