ما شنیده ایم که افراد زیادی از ما می خواهند منطقی باشیم و حرف های آنها را بپذیریم. اسناد و مدارک را نشان می دهند و یا تناقضات نظر ما را به ما نشان می دهند و از تعصب ما دوری می کنند تا با این همه استدلال نظر آنها را نپذیریم.
تسلیم کلام منطقی و محکم و مستند کردن آن، بر خلاف ظاهر آشکار آن، چندان ساده و سرراست نیست، زیرا ما انسان ها موجودات کاملاً منطقی نیستیم. این فقدان عقلانیت، بر خلاف برخی دیدگاه های عرفانی در سنت فرهنگی ما که می گویند «پای عقلان چوبی است» و دائماً بر احساسات و شهود تأکید می کنند و دیدگاه های عقلانی و خردگرایانه را رد می کنند، ارزشمند و مایه مباهات نیست، اما واقعیتی از وجود انسان را نشان می دهد. اگر آن را نبینیم، نگاه ما به انسان و محدودیت های او ناقص می شود.
پس ما به عنوان موجودات نسبتاً عاقل به راحتی تسلیم عقل و منطق و دلیل نمی شویم و دلیل را روانشناسی اینگونه توضیح می دهد; انسان‌ها دارای «سوگیری‌های شناختی» هستند که طرز تفکر و نوع باورهای آنها را هدایت می‌کند یا آنها را به سمت و سوی خاصی سوق می‌دهد. یا «ناهماهنگی شناختی» که وقتی بین باورهای فرد یا بین باور و عمل خاصی تناقض وجود دارد، مانند موتور روشن می شود و شروع به دفاع از باورهای فرد می کند و با شواهد و مدارک بیرونی مقابله می کند که ذهن را به چالش می کشد.
بیایید مفهوم ناهماهنگی شناختی را با مثال معروف این موضوع روشن کنیم. در دهه 1950، زنی به نام ماریان کیچ، که رهبر گروهی با افکار آخرالزمانی بود، به پیروان خود گفت که در 21 دسامبر 1954، زمین نابود خواهد شد و تنها ما پیروانی که به این موضوع اعتقاد داشتیم توسط فضا نجات خواهیم یافت. بیگانگان و رفتن به یک سیاره امن. . عده ای از مریدان پرشور او اموال خود را بخشیدند و از شغل خود استعفا دادند و با همه خداحافظی کردند و در شب موعود در خانه کیچ به دعا و تأمل پرداختند. اما زمان گذشت و آن شب زمین مانند تمام شب های قبل و بعد از آن به دور خورشید می چرخید و هیچ خرابی در کار نبود. کیچ و پیروانش چه کردند؟ آیا دلیل روشن تری برای رد عقیده آنها از این عدم تخریب زمین وجود داشت؟ کیچ در الهامی که ادعا کرد گفت که به خاطر دعاها و اعتقادات شما زمین نجات یافت و هیچ خرابی در کار نخواهد بود. پیروان در ایمان خود به کیچ سرسخت تر شدند.
نظریه ناهماهنگی شناختی توسط روانشناس به نام لئون فستینگر با اشاره به مثال فوق ارائه شد. در ناهماهنگی شناختی که بین باور و واقعیت آنها ایجاد شد، پیروان نه تنها نادرستی اعتقاد خود را نپذیرفتند، بلکه بیشتر بر صحت اعتقاد خود پافشاری کردند. یعنی حتی چنین شواهد روشنی هم پیروان را متقاعد نکرد که راه آنها اشتباه است.
در مقوله‌ای به نام «اثر رد» که نوع حادتری از موضوع است، هر چه دلایل و شواهد محکم‌تری برای رد یک باور برای فرد مؤمن بیاورید، نه تنها از عقیده خود دست نمی‌کشد، بلکه حتی آن را رد می‌کند. دلایل و شواهد و بیشتر بر صحت عقیده او تأکید دارد.
همه ما در معرض ناهماهنگی شناختی هستیم و نمونه‌های روزمره زیادی از این موضوع در کتاب Who Was وجود دارد؟ کی بود چرا و چگونه اشتباهات خود را توجیه می کنیم؟» اشاره شده است و گریز کاملی از آن نداریم، اما آگاهی از این سوگیری باعث می شود به دنیای ذهنی و درونی خود توجه بیشتری داشته باشیم. ارزش بالایی برای واقعیت بیرون از خود قائل هستیم و خود را در معرض خطر و در خطر توجیه باورهای نادرست خود می دانیم.
این عدم مشاهده واقعیت بیرونی و خود توجیهی و پرهیز از نگاه عقلانی به امور وقتی به صحنه سیاسی کشیده می شود، مضرات آن بیشتر نمایان می شود. سیاستمدارانی را تصور کنید که تحت تأثیر سوگیری های شناختی از واقعیت های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جامعه خود طفره می روند و توجیه می کنند و همچنان به باورهای نادرست خود می چسبند. غافل از اینکه واقعیت مشکلات و بحران ها از بین نمی رود و روزی مانند کلانشهر آبادان بر سر همه فرو می ریزد.
این سیاستمداران که مصادیق ملی آنها نیز فراوان است، اجازه بدهند هرگونه سند و واقعیتی از مشکلات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را با توجیهاتی مانند القای دشمن یا روایت یک جانبه و ساده لوحانه پیش رویشان بگذاریم و همچنان پایبند باشند. به عقاید و باورهای چند دهه ای خود که نه تنها راه حل مشکلات نیستند، بلکه گاهی باعث آن می شوند، می چسبند.
تسلیم سخنان منطقی، شواهد واقعی و حقایق عینی باشیم و خود و باورهایمان را مرکز هستی ندانیم و از تعلیق های ذهنی در جهان توجیهات ناخودآگاه روان خود آگاه باشیم، زیرا واقعیت جسورانه و قوی آن را دیکته خواهد کرد. .
نویسنده: امین پاکزاد