بعل که در زبان‌های سامی به معنای «ارباب»، «مالک» یا «شوهر» است، نامی است که در طول تاریخ به چندین الهه یا بت در خاور نزدیک باستان، به‌ویژه در میان قوم کنعانی، فنیقی و کارتاژی اطلاق شده است. این نام نه تنها یک شخصیت اساطیری بود، بلکه نمادی از قدرت، باروری و طوفان بود. در متون اسلامی به ویژه قرآن کریم از بعل به عنوان نماد بارز شرک و بت پرستی یاد شده است.
در این مقاله قصد داریم به بررسی ریشه ها، تاریخچه و باورهای مرتبط با آن و کاربرد این مفهوم در قرآن بپردازیم.
ریشه شناسی و معنی
کلمه بعل ریشه در زبان های سامی شمال غربی دارد. معنای اولیه آن «مالک»، «خدمتکار» و در کاربردهای بعدی «شوهر» است. این عنوان برای خدایان مختلف برای تأکید بر حاکمیت و مالکیت آنها بر یک مکان، قبیله یا پدیده طبیعی (مانند باران و طوفان) استفاده می شد. بنابراین، «بعل» لزوماً نام یک خدا یا الهه نیست، بلکه عنوانی برای توصیف خدایان محلی مختلف است که گاه با نام مناطق خود شناسایی می شدند. مثلا بعل صیدا، بعل طرسوس، بعل کارتاژ و… که به بعل های این سه شهر یا کشور اطلاق می شد.
بعل در اساطیر باستان
مهمترین و مشهورترین مظهر بعل بعل حداد یا خدای طوفان و باران و باروری است که ریشه کنعانی- فنیقی دارد.
پرستش بعل به ویژه در شهر اوگاریت (در سوریه کنونی) متمرکز بود و در این منطقه رونق گرفت، جایی که متون مفصلی درباره اساطیر او کشف شده است.
بعل به عنوان خدای باران و طوفان، مسئول باران های حیات بخش و همچنین طوفان های ویرانگر بود. او را نماد چرخه زندگی، مرگ و رستاخیز در طبیعت می دانستند. در اساطیر اوگاریتی با خدای دریا (ییم) و خدای مرگ (موت) می جنگد و پیروز می شود.
بعل اغلب به عنوان یک جنگجو با کلاه خود شاخدار و در دست داشتن صاعقه یا نیزه به تصویر کشیده می شد. گاهی آن را به صورت گاو نر یا بز نر نشان می دادند که نمادی از قدرت و باروری بود.
نبرد بعل و ال
در اساطیر کنعانی و فنیقی، بعل اغلب با ال، خدای بزرگ مقایسه می‌شد، اگرچه معمولاً او را تابع او می‌دانستند. زمانی که قوم بنی اسرائیل و کنعان «یکتاپرست» شدند و ائل یا خدای یگانه را پرستش کردند، بعل به عنوان رقیب ائل یا خدای بزرگ تبدیل به شیطان یا دیو یا روح اهریمنی شد و بعدها آن را نوعی جن نیز دانستند.
اما در قرون پس از ظهور موسی (ع)، گروهی از بنی اسرائیل شروع به پرستش بعل کردند و قبیله را طرد کردند. پیامبرانی مانند ایلیا (ایلیا) به شدت با این دین مبارزه کردند. داستان مبارزه ایلیا با 450 کاهن بعل در کوه کرمل نمونه معروف این رویارویی در عهد عتیق است.
بعل در قرآن کریم
در قرآن کریم نام بعل در ارتباط با قوم حضرت الیاس (ع) به صراحت آمده است.
در سوره صافات آیات 125 تا 127 آمده است:
آیا بعل را می خوانی و بهترین آفریدگاران را رها می کنی؟ (125) خداوند پروردگار شما و پروردگار پدران شماست. (126) پس او را تکذیب کردند. همانا آنها آورده خواهند شد. ﴾127﴾
آمد [شما قوم] شما «بعل» و بهترین خالقان را بخوانید [الله] آیا ترک می کنی (125) خدا پروردگار شما و پروردگار پدران نخستین شماست. (126) اما آنان او را تکذیب کردند، پس شکی ندارند [برای عذاب] احضار می شوند. (127)
این آیات خطاب به مردمی است که الیاس برای آنها فرستاده شده است. مفسران بر اساس روایات و منابع تاریخی، معمولاً این قوم را مردم بعلبک (در لبنان کنونی که شهر آن نیز به نام بعل نامگذاری شده است) می دانند که بت بزرگی به نام بعل را می پرستیدند.
در آیات مبارکه مذکور، بعل به عنوان خدایی دروغین در مقابل «الله» که همان «احسن الخالقین» است قرار گرفته است. این تقابل تجلی نمادین تقابل توحید محض و شرک است. پیام این آیات نفی هر شریکی برای خداست. حضرت الیاس قوم خود را به خاطر پرستش موجودی ضعیف و ساخته دست بشر (یا یک پدیده طبیعی) به جای خالق یگانه جهان سرزنش می کند. این موضوع نشان می دهد که پرستش بعل در جوامعی که تحت تأثیر پیامبران ابراهیمی بوده اند نیز رواج داشته است.
بعل یک روح شیطانی بدخواه
در فرهنگ عامه اسلامی، بعل به نمادی برای انواع بت پرستی و شرک، فراتر از یک بت خاص تبدیل شده است. وقتی قرآن عبادت بعل را مورد انتقاد قرار می دهد، در واقع همه عبادات غیر خدا را محکوم می کند. این مفهوم به مسلمانان یادآوری می کند که چگونه جوامع پیشین به دلیل روی گردانی از توحید و پرستش مخلوقات توسط خداوند مجازات می شدند.
همچنین در فرهنگ عامه بعل به عنوان روح شیطانی بدخواه و گاه بزرگترین شیطان و جن شیطانی شناخته می شود و گروهی نیز او را معلم جادو برای جادوگران بد می دانند.