از یزد تا تهران، کوه‌هایی که حافظ زنان پاکدامن شدند/ به راستی گوش فرا دهید

میگن باید بری شهر ری. سپس به امین آباد بروید. سپس سوار ماشین شوید و از جاده پر پیچ و خم بالا بروید تا به مقبره برسید. به آنجا که می‌رسی، از پله‌ها بالا می‌روی و در دل کوه، آرامگاهی را می‌بینی که منسوب به شهربانو، همسر امام سوم شیعیان است.

مسیری که در چک چک تکرار می شود و گویی در هر دو الگوی مساوی ساخت مقبره وجود دارد. قابل ذکر است که هر دو مقبره زنان پاکدامن است. اما آیا این داستان عمدا تکرار می شود یا حاوی پیامی است؟

بی بی شهربانو که بود یا بهتر بگویم کجاست؟

جستجوها نشان می دهد که آرامگاهی در دل کوه های نزدیک شهر ری وجود دارد که امروزه با ساخت و سازهای شهری و جاده سازی از انزوای طبیعی خارج شده است. پس از بازدید نویسنده مشخص شد که این بقعه در جاده امین آباد قرار دارد و حتی در اواسط هفته به طور مستمر مورد بازدید مردم قرار می گیرد.

پس از رسیدن به امین آباد و حرکت در امتداد خیابان بی بی شهر بانو، می توانید به پله های منتهی به ساختمان برسید. در سمت راست پلکان دری فلزی بر روی غار سنگی قرار دارد که به گفته اهالی پناهگاه اصلی شهر بانو است. شهربانو طبق باورهای رایج در زمان جنگ کربلا به این کوه پناه برد و قبل از رسیدن سربازان سنگ ها به هم رسیدند و او را در دل کوه پنهان کردند.

اما باورهای پیرامون این بنا متفاوت است. به گفته برخی کارشناسان دلایلی از جمله قرار گرفتن زیارتگاه بر فراز کوه، مجاورت چشمه، ویژگی های معماری سنگی، تقدیم زیارت آن به زنان در برخی دوره ها، استفاده از واژه ها وجود دارد. بانو و شهربانو برای الهه آناهید و شباهت افسانه. بی‌بی شهربانو با داستان زیارتگاه زرتشتیان «بانوی پارس» در یزد، این بنا در ابتدا یکی از زیارتگاه‌های آناهید الهه آب و باروری و یکی از عبادتگاه‌های زرتشتیان قبل از اسلام بوده است.

مری بویس، استاد دانشگاه و پژوهشگر دین زرتشتی که تمام زندگی خود را وقف تحقیق درباره ایران باستان و دین آن کرده است، در مقاله «بی بی شهربانو و بانو پارس» آرامگاه بی بی شهربانو شهر ری را به آناهید زرتشتیان قبل از اسلام نسبت داده است. مری بویس معتقد است که ماجرای فرار شهربانو از کربلا به دلیل پیشینه مذهبی ایرانیان به مقبره شهربانو کشیده شده است.

زرتشتیان هر ساله در 7 ژوئن در این مکان گرد هم می آیند و به نیایش می پردازند. در قسمتی از این غار سنگی مردم سنگریزه هایی را به دیوار سنگی می چسبانند و با چسباندن آن آرزوی خود را برآورده می کنند. همچنین پنجره ای پر از روبان و نخ های گره دار به عنوان ملزومات گره دار دیده می شود.

در کنار این بنای سنگی آرامگاهی ساخته شده که مسلمانان در آن عبادت می کنند و از قندیل ها و سوراخ های دیوارهای آن تسبیح هایی آویزان شده است.

چک آرامگاه پیر سبز را چک کنید

اما حکایت بی بی شهربانو در نزدیکی یزد نیز مشابه است و اگر در جاهای دیگر ایران هم چنین باشد دور از ذهن نیست. کوه ها همیشه مقدس بوده و نگهبان و حافظ انسان های پاک بوده اند.

چکچک یا «چکچاککو» یکی از زیارتگاه های مهم زرتشتیان است. این نیایشگاه که زرتشتیان آن را پیرسبز نیز می‌نامند، در استان یزد و در ۴۳ کیلومتری شرق شهر اردکان و در میان کوه‌های بین اردکان و انجیره قرار دارد. زرتشتیان از چهارم خرداد هر سال به مدت چهار روز در این نیایشگاه گرد هم می آیند تا به دعا و جشن بپردازند.

گفته می شود نام «چکچک» یا «چاکچاککو» از صدای قطره های آب که از سنگ می چکد و اکنون به درون یک مخزن هدایت می شود، گرفته شده است.

دکتر باستانی پریسی درباره این زیارتگاه گفت: زیارتگاهی در نزدیکی یزد به نام پیر سبز و پیر چک چکو وجود دارد، زیرا آب از سنگ آنجا می چکد و زرتشتیان سالی یک بار (هفته اول تیرماه) به آنجا می روند. ابتدا در قلعه اسعدان مراسمی انجام می دهند و عود و کندر و اسپند می سوزانند و از چاه قلعه بازدید می کنند. این چاه 70 متر عمق دارد و روی کتیبه ای سنگی این عبارت… شهربانو نوه یزدگردی برای فرار از اسارت و فرار از دست دشمن خود را در این چاه انداخت و به شهادت رسید. وقتی دشمن به سرچشمه چاه رسید، چاه پر آب را یافت و اثری از او ندید.

بر اساس باور زرتشتیان، در جریان حمله اعراب مسلمان به ایران که با سقوط پادشاه وقت ساسانی (یزدگرد) پایان یافت، نیک بانو دختر شاهنشاه از دست اعراب فرار کرد و آمد. به اردکان رفت و در میان کوه پنهان شد و ناپدید شد و این مکان زیارتگاه زرتشتیان شد. یکی از کنیزان نیک بانو به نام گوهر بانو (مروارید) نیز در چند کیلومتری او مدفون است که به پیر هریشت معروف است. از دیدگاه زرتشتی، شخصی که می خواهد وارد چکچک شود باید کاملاً تمیز باشد، کفش هایش را در بیاورد و سرش را بپوشاند.

وقتی نویسنده از این بنای تاریخی بازدید کرد به تابلویی برخوردم که روی آن نوشته شده بود: باید به حرف آن کسی که حقیقت را می‌داند گوش دهید.

این بنای تاریخی یکی از مقاصد گردشگران داخلی و خارجی است. بافت آن شبیه بی بی شهربانو است و به نظر می رسد آیین های زرتشتی در آن به شکل رسمی تری برگزار می شود.

به گفته رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس و کارشناس فرهنگی، چنین بناهایی از نظر فلسفی پناهگاه زنان پاکدامن و آواره از دست دشمنان بودند.

وی در گفتگو با خبرگرافی اظهار داشت: نه تنها بی بی شهربانو بلکه چک چک نیز از این باور شکل گرفته که کوه در دل خود پناه زنان بی خانمان است.

لباف خانیکی به ضرورت مطالعه چنین بناهایی اشاره کرد و خاطرنشان کرد: به نظر من این اعتقادات به قبل از اسلام و دوران ساسانی برمی گردد و پناه دادن به زنان در کوه و غار نوعی همدردی با درد این گونه زنان است. و در باور مردم اینگونه مانده است

اما داستان غارهای سنگی در ایران همچنان در تاریخ شکل گیری آن با ابهاماتی مواجه است و همین ابهامات منجر به پیدایش دیدگاه های متفاوتی درباره آن ها می شود.